Con ông cháu cha: Hay, dở và xấu xí

Theo BBC-21 tháng 10 2015

 Tin con trai Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng (bên trái trong ảnh) được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy Kiên Giang gây chú ý nhiều trên truyền thông và dư luận. (Ảnh chụp tại phiên bế mạc Đại hội Đảng 11 của Reuters).

Bất cứ nơi nào bạn làm việc trên thế giới, thực trạng con ông cháu cha, đưa bạn bè hay người thân vào nơi làm việc có lẽ là một phần của văn hóa làm ăn, cho dù hành động đó là trắng trợn hay được che đậy.

Chẳng đâu xa, chỉ cần hỏi Ana Patricia Botin, người kế vị cha mình cho ghế lãnh đạo ngân hàng khổng lồ Tây Ban Nha Santander. Hoặc Rupert Murdoch, người đưa con trai của ông làm CEO của công ty truyền thông News Corp và 21st Century Fox. Hoặc thậm chí cứ năm dân biểu Anh thì một người đưa người nhà vào làm việc tại bộ phận hành chính của họ.
Trong khi thực trạng gia đình trị là phổ biến thì các quốc gia khác nhau có thái độ khác nhau.
Ví dụ, ở Mỹ, luật liên bang cấm nhân viên chính phủ tuyển dụng một thành viên trong gia đình họ, mặc dù ở khu vực tư nhân thì không phải là bất hợp pháp. Và các chủ lao động Mỹ và Anh đưa bè bạn và người gia đình vào làm và thăng tiến thay vì tuyển người lao động khác rất có thể phải trả giá đắt vì sẽ bị nói là họ phân biệt đối xử.
Trong khi đó, ở Trung Quốc, cơ quan chống tham nhũng của nhà nước chính thức có chủ trương cứng rắn chống lại nạn gia đình trị và tham nhũng và nhắm vào vây cánh có quyền lực được cho là kiểm soát các doanh nghiệp chủ chốt.
Tuy nhiên, ở những nơi như Italy hay Tây Ban Nha, được tuyển dụng hoặc thăng chức vì bạn quen biết ai đó thay vì bạn biết cái gì chẳng là điều gây ngạc nhiên. Thực ra vẫn được xem như là "chuyện thường ngày."
Valerie Berset-Price, gốc Thụy Sỹ, người sáng lập công ty Professional Passport, chuyên giúp các công ty đối phó với sự khác biệt văn hóa, nói rằng ở nơi cô lớn lên: "Nếu bạn có khả năng giới thiệu bạn bè và người nhà, hay thuê họ, thì bạn sẽ làm. Đó là một điều có tính tương hỗ để họ tồn tại trong một xã hội dựa nhiều vào mối quan hệ."

 Rupert Murdoch nói ông rất vui về việc bổ nhiệm các con mình vào ghế lãnh đạo công ty của mình. 

Tuy nhiên, khi cô chuyển sang Hoa Kỳ và học kinh doanh tại trường đại học, cô đã bị cuốn hút bởi nội dung giáo trình cô học theo đó nhấn mạnh rằng gia đình trị luôn luôn là tiêu cực, và thậm chí là phạm tội hình sự trong một số tình huống.
"Cho đến lúc đó tôi thực sự không biết từ gia đình trị có nghĩa gì," cô nói.
Một khi cô mở công ty kinh doanh của mình, cô cũng rất ngạc nhiên khi bạn bè, làm việc ở các vị trí cấp cao, ví dụ, tại các công ty blue-chip, không muốn giới thiệu các dịch vụ của mình cho khách hàng.
"Điều này không phải vì họ không muốn tôi thành công, hoặc họ không thích tôi, hay tin vào những gì tôi đã làm," Berset-Price nói. "Đó là bởi vì chính sách công ty của họ nói rằng tôi sẽ ngay lập tức đã bị loại bỏ khỏi bất kỳ công việc hay dịch vụ gì với công ty đó bởi vì tôi là người bạn của người trong công ty."
Cách nhìn nhận khác nhau tất nhiên là do vấn đề văn hóa. Những nước duy trì các mối quan hệ gần gia đình là một phần ăn sâu của văn hóa dân tộc (thường được củng cố thêm bởi một tôn giáo), có khuynh hướng xem gia đình trị như là một cách tự nhiên và lý tưởng cho người thân để chăm lo cho nhau và trở nên thành đạt.
"Tại Tây Ban Nha hầu như không bao giờ có cạnh tranh công khai cho việc làm," Joe Haslam, chủ doanh nghiệp và là giám đốc điều hành của chương trình quản lý cho chủ doanh nghiệp và doanh nhân khởi nghiệp tại IE Business School ở Madrid, hiện đang sống và làm việc tại Milan, Italy cho biết.

 
Ngân hàng JPMorgan Chase của Hoa Kỳ từng bị nhà chức trách Mỹ điều tra vì đưa con em quan chức Trung Quốc vào làm để có những thỏa thuận béo bở khi kinh doanh ở Trung Quốc. 
 
"Một công việc cũng không bao giờ coi như 100% của bạn - nó gần giống như bạn đang giữ cho nó có một chỗ ấm áp để chờ một thành viên khác trong gia đình. Ở đây, khi một người thân không có công ăn việc làm thì điều đó kể như là vấn đề chung của cả một gia đình. Do đó chắc chắn là luôn xảy ra việc ứng viên kém được nhận vào làm công việc gì đó vì họ biết một người phụ trách một cách trực tiếp hoặc gián tiếp "
Cách tiếp cận này chắc chắn có một số mặt tích cực. Như Haslam giải thích, sự kết dính gia đình nuôi dưỡng sự trung thành, vì vậy chủ lao động không phải lo lắng về việc người có tài bị các đối thủ cạnh tranh săn lùng. Nó cũng dễ dàng hơn (và rẻ hơn) khi thuê người trong mạng lưới đã biết hơn là phải trải qua những rắc rối của một quá trình nộp đơn thi cử công khai.
Tuy nhiên, thực trạng gia đình trị có thể gây tổn hại cho nền kinh tế nói chung hàng ngày.
Trước hết các nhà đầu tư nước ngoài thấy ngán ngẩm: theo Báo cáo Chống tham nhũng năm 2014 của EU, 67% các nhà đầu tư của EU thấy gia đình trị như là một "vấn đề rất nghiêm trọng hoặc rất nghiêm trọng 'khi vận hành một công ty ở Hy Lạp.
Nghiêm trọng hơn, theo một nghiên cứu thì tham nhũng gắn liền với gia đình trị có thể làm giảm tuổi thọ tại một quốc gia. Tỷ lệ tử vong ở trẻ em tại những nước có mức tham nhũng nhiều hơn ở các nước có tham nhũng ít khoảng một phần ba.
Xét về mức độ cá nhân, bạn sẽ thấy chính mình gặp vấn đề khi không quen biết ai ngoài mối quan hệ của gia đình.

"Ở Ý bạn thực sự cần phải quen biết ai đó để có được việc làm, Gabriel Fabrizio Sbalbi nói, ông là chủ một doanh nghiệp bất động sản của Italy. "Điều này đặc biệt xảy ra nhiều với sinh viên trẻ mới tốt nghiệp không có quan hệ. Và điều đó có nghĩa rằng người trẻ tuổi, có học vấn cao [khoảng 60.000 người mỗi năm – 70% có bằng đại học] đang rời Italy để có được việc làm ở nơi khác".
Sbalbi tin rằng thất nghiệp lan rộng chắc chắn là một động lực chính trong làn sóng này - thanh niên thất nghiệp đạt mức kỷ lục 44,2% trong tháng sáu năm 2015. Tuy nhiên, hệ thống phải quen mới có việc cũng là yếu tố quyết định.
Một cuộc khảo sát vào năm 2013 của Bộ Lao động Italy tiết lộ 61% doanh nghiệp dựa vào giới thiệu quen biết cá nhân khi tuyển dụng - và Sbalbi nói rằng trong khu vực công một số công việc hầu như là cha truyền con nối. Một trong những vụ ầm ĩ nhất là khi lộ ra rằng tại Đại học Palermo có hơn một nửa số người giảng dậy và nghiên cứu có ít nhất một người bà con trong gia đình làm việc trong trường.
Trong khi sử dụng bạn bè và người trong gia đình với các kỹ năng phù hợp là một chuyện, nếu điều kiện để họ có việc làm là vì họ là người nhà thì điều đó về cơ bản là ngăn cản những người có kỹ năng tốt hơn tham gia vào thị trường lao động, Jane Sunley giải thích, bà là người sáng lập công ty Purple Cubed chuyên về tư vấn nhân sự tại London.
"Điều này có thể hết sức tai hại cho văn hóa công ty bởi vì bạn đang bỏ lỡ cơ hội cho người có thể mang lại những ý tưởng mới và chuyên môn về công nghệ. Ngoài ra, trong một thị trường toàn cầu bạn đang phải làm việc với thành phần đa dạng về nhân sự - bạn sẽ thấy khó khăn nếu tất cả các nhân viên của bạn có những điểm gần như giống nhau."
Không thể chịu nổi thứ văn hóa gia đình trị nơi bạn sinh sống ư? Bạn có thể tham gia vào làn sóng đi tìm việc ở một nước mà quan hệ không quan trọng. Đó là những gì Sbalbi đã làm trong cuộc suy thoái năm 2008, bỏ Italy để bắt đầu một công ty bất động sản mới ở Mexico.
"Không ai biết tôi hay công ty cả - nhưng họ vẫn đến với chúng tôi làm ăn bởi họ thấy chất lượng, thấy được những gì chúng tôi có thể làm được," ông nói. "Để điều đó xảy ra [ở Ý] thì sẽ phải thay đổi toàn bộ văn hóa ở đây."
Bài gốc tiếng Anh đã đăng trên BBC Capital